میراث آریا: قوانین جدید، معاهدات بین‌المللی، کنوانسیون‌ها و نظایر آن‌که اقدام مداخلات حفاظتی را مشروط و تحت تأثیر قرار داده‌اند، دارای قرن‌ها پیشروی فلسفی، زیبایی‌شناسی و فنی است.

حتی در دوره علوم که فنّاوری توسعه‌یافته، حل مشکلات محیطی و جلوگیری از سرعت زوال، یک درخواست بزرگ برای مبارزه است. فقط در قبال فهم مکانیسم‌های زوال و فساد، قادر به افزایش مهارت‌های حفاظت گرانِ برای افزایش طول عمر محصولات فرهنگی برای نسل‌های آینده هستیم؛ اما باید پذیرفت که زوال، قوانین طبیعت است و ما فقط می‌توانیم این روند را تا حدودی کند تر سازیم.

برای بررسی و انجام مطالعات آسیب‌شناسی نیاز به دسته‌بندی و تفکیک آن‌ها ضروری به نظر می‌رسد اما نباید فراموش کرد که آسیب خود معلول یک یا چند عامل مخل است. درنتیجه به‌صرف مشاهده ظاهری نمی‌توان در خصوص علت یا علل قطعی آن اظهارنظر کرد و معمولاً اصلی‌ترین عامل مخل به‌عنوان علت معرفی می‌شود. ولی به یاد داشته باشیم که شرایط تابعی از زمان است و زمان درگذر، لذا نادیده گرفتن عامل مخلی که امروز ناچیز به نظر می‌رسد، شاید فردا اصلی‌ترین علت تخریب است. عوامل فرسودگی و تخریب بناها که ایجاد آسیب می‌نماید را می‌توان به دودسته عوامل درونی و عوامل برونی تقسیم کرد. منظور از این تقسیم‌بندی پیش از هر چیز، شناخت مبدأ عوامل مخرب است.

مجموعه عواملی که برساختمان اثر می‌گذارند به دو گروه عمده تقسیم می‌شوند:

الف: عوامل داخلی Interior که رابطه و پیوستگی مستقیم با اساس و طبیعت ساختمان دارند.

ب: عوامل خارجی Exterior که تأثیر محیط خارجی بر ساختمان است.

عوامل داخلی:

این عوامل که براثر عدم شناخت کافی نسبت به هنر، فن و معماری در مقطع زمانی پیدایش بنا به وجود می‌آید به‌طورکلی به چهار بخش مختلف تقسیم‌بندی می‌شوند که در مورد این بنا به بررسی و در صد تأثیرگذاری هر یک از آن‌ها در تخریب و آسیب رساندن به بنا می‌پردازیم، با نتایج به‌دست‌آمده و اهمیت هر یک از آن‌ها می‌توان در مورد این عوامل و از بین بردن این آسیب‌ها تصمیم‌گیری کرد.

عوامل مخل داخلی (درونی) به ترتیب عبارت‌اند از: موقعیت نا متناجس استقرار بنا در اقلیم (طبیعت)، ضعف شناخت در به‌کارگیری صحیح فنون اجرایی و عناصر سازه‌ای، ضعف شناخت در به‌کارگیری فنّاوری ساخت عناصر و اجزاء و ضعف فرهنگی در شناخت مسائل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آن دوران (دوره ساخت بنا)، این عوامل که خود هر یک شامل جزئیات و دسته‌بندی‌هایی تخصصی‌تر می‌شوند، هریک به‌خودی‌خود سعی در آسیب‌رسانی به بنا دارند.

1. آسیب استقرار بنا در موقعیت ناهماهنگ و نامتناجس در اقلیم (طبیعت) از دو عامل عدم سازگاری صحیح با محیط‌زیست و عدم استقرار صحیح بنا در فضای طبیعی اطراف به وجود می‌آید. عدم سازگاری صحیح با محیط‌زیست، این عدم سازگاری براثر نابودی عنصر حیاتی آب مانند قنات، رودخانه، دریاچه و نظایر آن و یا نابودی محیط‌زیست اطراف مانند جنگل، دشت و غیره، یا عوامل مرکب از عوامل بالا پیدا می‌شود که حائز اهمیت هستند.
2. عدم استقرار صحیح بنا در فضای طبیعی (اقلیم): آسیب‌های ناشی از عدم استقرار صحیح بنا در اقلیم به دلیل عدم شناخت عناصر طبیعی و معادن موجود در طبیعت و تهیه عناصر ساختمان به‌ویژه ملات‌ها، لعاب‌ها و فرم پذیری المان‌های بنا به پیروی از این اصل و به‌کارگیری مصالح ناصحیح و مقاطع آن و همچنین به دلیل به‌کارگیری عناصر نامناسب محیط اطراف و یا هر دو عامل فوق پدید می‌آیند. این عوامل ازآنجاکه با اسکلت و پوسته بنا ارتباط مستقیم دارند و به‌طورکلی کالبد بنا از این مصالح تشکیل‌شده است از اهمیت ویژه برخوردار است و توجه به آن با نکته‌سنجی و دقت بیشتری باید صورت گیرد.
3. آسیب‌های ناشی از ضعف شناخت در به‌کارگیری صحیح فنون اجرایی و عناصر سازه‌ای و استاتیکی خود را در پی ساختمان فونداسیون، المان‌های باربر بنا، پوشش‌ها و آنالیز نیروهای وارد بر بنا ظاهر می‌شود که عوارض ناشی از این آسیب‌ها از مهم‌ترین نشانه‌های عملکرد این عوامل محل است. مسائل مربوط به خاک منطقه و لایه‌های زیرین زمین و همین‌طور ضعف و ارتباط با مصالح بکار رفته در پی و فونداسیون، نحوه اجرای قوس‌ها، گنبدها، طاق‌ها، تویزه‌ها و... در مورد المان‌های باربر بنا، ستون، دیوار، اسپر، جرز، مالت و درزبندی در مورد پوشش‌های معماری و بالاخره نیروهای رانشی، کمانشی، فشاری، کششی، خمشی، نیروهای مرکب، وضعیت اضطراری نیروها و نقاط حساس و همین‌طور نقطه تکیه المان‌ها برای همیاری و کمک به یکدیگر در مورد آنالیز نیروهای وارد بر بنا جزء اطلاعات مهم جمع‌آوری‌شده درزمینهٔ انواع آسیب‌های ناشی از فنون اجرایی غلط است. این بخش از آسیب‌ها جزء حساس‌ترین و پایه‌ای‌ترین آسیب‌ها و عوامل مخل در بناهای تاریخی است که می‌توان تقریباً در تمام بناهای تاریخی عوارض آن را مشاهده کرد، عوارض حاصل از این آسیب‌ها کمابیش در تمام ابنیه قدیمی بروز پیداکرده است که معماران و مرمت کاران همیشه با آن درگیر بوده‌اند.
4. آسیب‌های ناشی از ضعف شناخت در به‌کارگیری فنّاوری ساخت خود اجزاء و عناصر از قبیل کاشی، آجر، چوب، ملأت، خاک‌آب و غیره نیز جزء عوامل مخل داخلی محسوب می‌شوند.
5. ضعف فرهنگی در شناخت مسائل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی سازندگان، صاحبان و متولیان بنا نیز سبب بروز آسیب‌هایی غیرمستقیم به کالبد بنا می‌شود. نمونگان را می‌توان در شهرسازی سلطانیه مشاهده کرد.

عوامل مخل خارجی (بیرونی):

این آسیب‌ها یا از عوامل طبیعی ناشی می‌شوند و یا از عوامل اجتماعی این دو عامل گسترده‌ترین آسیب‌ها را به ابنیه تاریخی در درازمدت به پیکره سازه سنتی ما وارد می‌کنند. مطالعه و شناخت عوامل خارجی جزء ملزومات شناخت آسیب‌ها است و بررسی آن‌ها و نتایج شناخت آن‌ها و یافتن نوع عوارض ناشی از این عوامل مخل در راه‌یابی به ارائه‌ی طرح مرمت و احیاء و نگهداری بنا کمک شایانی به ما خواهد کرد. در زیر به دسته‌بندی انواع عوامل مخل خارجی می‌پردازیم.

الف- عوامل طبیعی: عواملی طبیعی (اقلیمی) که به‌صورت آنی و یا درازمدت ممکن است آسیب‌هایی را به بنا وارد کند اشکال مختلفی دارند که در ذیل به معرفی این عوامل خواهیم پرداخت.

حوادث طبیعی: از قبیل زلزله، طوفان، سیل، بهمن، آتش‌سوزی، صاعقه، آتش‌فشان و ... و یا ترکیب چند مورد مذکور.

عوامل فیزیکی طبیعی: این عوامل عبارت‌ است از حرارت مثل سرما و یخبندان، گرما، تغییرات درجه حرارت روزانه و یا سالیانه، عدم تعادل حرارت قسمت‌های مختلف بنا مثل گنبد و ...؛ رطوبت مانند باران، رطوبت هوا، شبنم، رطوبت بالارونده زمین و ...؛ باد مثل بادهای موسمی، باد روزانه، بادهای حامل مواد فیزیکی و شیمیایی؛ تغییر مکان عمودی و افقی زمین از قبیل گسل و نظایر آن.

1. عوامل شیمیایی و الکتروشیمیایی طبیعت: در مورد این عوامل می‌توان به ترکیب ملات‌ها و مصالح به‌طور مستقیم و یا ترکیب گازهای در هوا با مصالح و یا نقش آب برای ترکیب مصالح با همین‌طور زنگ زدن فلزات و کلرورهای ترکیبی از مه و رطوبت هوا و نظایر آن اشاره کرد.
2. عوامل گیاهی در طبیعت: خامی شدن به‌وسیله ریشه درختان و رشد و نمو نباتات و همین‌طور جلبک‌ها، قارچ‌ها و کپک‌ها و عوارض مخل ناشی از زندگی آن‌ها نیز در زمره عوامل طبیعی مؤثر در آسیب‌رسانی به بنا است.
3.  عوامل بیولوژیکی و میکروبیولوژیکی طبیعت: این عامل نیز که جزء عوامل مهم مخل در بنا است و از نحوه زندگی حیوانات موزی از قبیل موش، موریانه، کرم چوب، زنبور، مورچه، عقرب، جوندگان مثل خرگوش، مار، پرندگان و همین‌طور اثر فضولات حیوانات و در ترکیبات شیمیایی ثانوی یا باران و نظایر آن حاصل می‌شود.
4.  عوامل مرکب: این عامل هم گاهی از ترکیب چند نوع عامل فوق به وجود می‌آید که سبب ایجاد عوامل مخل جدیدی می‌شود که توجه به آن‌ها نیز از اهمیت خاص برخوردار است.

آسیب‌شناسی وجهی از شناخت بنا است که وضع موجود بنا را مشخص می‌کند و به چگونگی و طریق مرمت بنا کمک می‌کند.

هانی رستگاران، مسئول ثبت آثار و حریم میراث ملی استان سمنان

انتهای پیام/